Binnen het onderwijs wordt regelmatig gebruik gemaakt van auteursrechtelijk beschermde werken: (les)boeken, krantenknipsels, televisiedocumentaires, muziek. Het auteurs- en naburig recht is er in de eerste plaats voor bedoeld om de makers van hun werk dat werk commercieel te kunnen (laten) exploiteren. Zo kunnen zij, net als ieder ander, geld verdienen met hun werk. Ook houden zij zo zeggenschap over hun werk. Voor gebruik binnen het onderwijs is echter een exceptie in de wet opgenomen, waardoor onder bepaalde omstandigheden geen toestemming van de rechthebbende nodig is voor het gebruik van een beschermd werk. Let wel: het gaat hier om onderwijs dat door de overheid of door een rechtspersoon zonder winstoogmerk wordt gegeven.
Onderwijs en de wet
Gebruik voor onderwijsdoelstellingen heeft binnen het auteurs- en naburig recht een speciale plek. Binnen het onderwijs mag veel meer met auteursrechtelijk beschermde werken dan normaal gesproken het geval is. Anders zou onderwijs te veel worden belemmerd. Om muziek buiten de huiselijke kring af te spelen (openbaar maken) is toestemming nodig van de makers, wat in de praktijk meestal via Buma/Stemra en Sena loopt. Binnen het onderwijs mag dat onder omstandigheden ook zonder die toestemming.
De vuistregel is: als auteursrechtelijk beschermd werk gebruikt wordt voor onderwijsdoeleinden, vallend in het leerplan, dan mag dit worden gebruikt zonder voorafgaande toestemming. Hier moet wel een vergoeding voor worden betaald. In de praktijk betalen de onderwijsinstellingen hiervoor een jaarlijkse afkoopsom ten behoeve van de rechthebbenden. Het gaat hier om gebruik als toelichting bij het onderwijs, dus niet als volledige vervanging. Het medium dat wordt gebruikt maakt niet uit, zo kunnen bijvoorbeeld ook werken die op het internet staan onder de onderwijsexceptie vallen. Voor al het overige gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken, bijvoorbeeld tijdens diploma uitreikingen, feest en/of klasseavonden, is die toestemming wél nodig en moet hiervoor ook een vergoeding worden betaald. Ook dient altijd rekening te worden gehouden met persoonlijkheidsrechten.
Vuistregels: wat mag wel en wat niet?
• Schoolboeken zijn speciaal voor het onderwijs geschreven. De school koopt de boeken bij de uitgeverij, deze zorgt ervoor dat de auteur de tussen de uitgever en auteur afgesproken vergoeding krijgt. Het is niet toegestaan om een heel schoolboek te kopiëren voor één of meer leerlingen. Iedereen moet zijn eigen boek hebben. Een stukje kopiëren mag wel, zoals hieronder nader zal worden omschreven.
• Een kort artikel of een klein gedeelte uit een boek mag u fotokopiëren om als lesmateriaal te gebruiken. Voor de fotokopieën die u hiervoor maakt betaalt de school een vergoeding aan de Stichting Reprorecht.
• Voor verhuur van schoolboeken is toestemming nodig van de rechthebbenden. Tussen de uitgever en de boekhandel is hiervoor een vergoedingsregeling getroffen.
• Boeken uitlenen via de schoolbibliotheek mag, het onderwijs is vrijgesteld van het betalen van een vergoeding hiervoor.
• Een cd of dvd met muziek mag binnen een klas gedraaid en besproken worden, bijvoorbeeld tijdens de muziekles of om de tekst te analyseren tijdens taalonderwijs. Als u hiervoor niet uw originele cd wilt gebruiken maar een kopie, dan mag dat ook.
• Ook tijdens lichamelijke opvoeding mag u een cd opzetten als dit een (onderwijs)doel dient, bijvoorbeeld (jazz)balletlessen.
• Voor het draaien van muziek tijdens een schooldisco of in de pauzes moet een vergoeding worden betaald aan Sena en Buma/Stemra. Waarschijnlijk heeft uw school een algemene gebruikersovereenkomst gesloten met beide instellingen.
• Een kopie van een cd voor een leerling of collega maken mag niet, ook niet als u dat gratis doet.
• Voor het gebruik van werk van derden ten behoeve van het onderwijs (bv in readers) kunt u een vergoedingsregeling treffen met de Stichting PRO. Deze readerregeling ziet op het gebruik van korte gedeelten (uit een boek: max. 10.000 woorden). Voor grotere overnames dient vooraf toestemming gevraagd te worden aan de auteursrechthebbende: de Stichting PRO speelt hierin een bemiddelende rol.
Ook een film - al dan niet opgenomen van televisie - mag u als lesmateriaal gebruiken als dit valt binnen het onderwijsplan. Als de film gebruikt wordt ter vermaak op een klassenavond, wordt dit niet gezien als onderwijssituatie en daarvoor moet u dus een vergoeding betalen, in dit geval aan Stichting Videma.